ثبت جهانی هنر مینیاتوری به نام افغانستان

علی دارابی در این یادداشت آورده است: محتوای این پرونده، هنر مینیاتور را به‌طور كلی دربر می‌گیرد. به‌عبارتی، ثبت ایران، یك ثبت فراگیر و كلی از «هنر نگارگری/مینیاتور» در یك جغرافیای فرهنگی مشترك و با تكیه بر ویژگی‌های عمومی این هنر بوده است.

در اجلاس اخیر در دهلی‌نو، «سبك نگارگری بهزاد» از سوی افغانستان به‌صورت پرونده‌ای تك‌ملیتی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسكو ثبت شد. عنوان رسمی پرونده افغانستان:

سبك نگارگری مینیاتوری بهزاد (Behzad’s Style of Miniature Art)

این ثبت بر یك سبك خاص از نگارگری، كه نام خود را از كمال‌الدین بهزاد گرفته است، تمركز دارد. این سبك كه ریشه در مكتب هرات دارد، به دلیل تكنیك‌ها، نوع استفاده از پرسپكتیو و رنگ‌آمیزی متمایز بهزاد شناخته شده است؛ لذا ثبت افغانستان، یك ثبت جزئی و تخصصی از «مكتب یا سبك هنری خاص» است كه به نام یك استاد برجسته و مكتب شناخته‌شده هرات (كه اكنون در افغانستان قرار دارد) گره خورده است. بنابراین، ماهیت این دو ثبت متفاوت است (كلی در برابر یك سبك خاص).

این دو ثبت با یكدیگر تناقضی ندارند، بلكه مكمل یكدیگر هستند. یونسكو بار‌ها عناصر میراث فرهنگی ناملموس را بر اساس سبك‌ها، مكاتب و زیرمجموعه‌های مختلف، حتی در یك منطقه فرهنگی مشترك، به ثبت رسانده است. همان‌طور كه «ردیف موسیقی سنتی ایرانی» ثبت شده، ثبت یك «سبك خاص» موسیقی در یك كشور همسایه نیز امكان‌پذیر است.

میراث ناملموس مرز نمی‌شناسد. طبق كنوانسیون 2003 یونسكو، میراث فرهنگی ناملموس به معنای «سنت‌ها و دانش زنده‌ای» است كه توسط جوامع مختلف در طول زمان منتقل می‌شود. هنر نگارگری، مانند نوروز، موسیقی یا نان لواش، یك پدیده فراسرزمینی و فرامرزی در منطقه فرهنگی بزرگ ایران است؛ لذا اشتراك، یك افتخار است نه سرقت. این هنر در دوران طلایی خود، از جمله در مكتب هرات (زادگاه بهزاد)، در بستر یك تمدن واحد و در جغرافیایی كه امروز میان چند كشور تقسیم شده، رشد كرده است. ثبت یك جزء از این میراث توسط یكی از وارثان، به معنای سلب مالكیت از دیگران نیست، بلكه به رسمیت شناختن نقش آن وارث در حفظ و ترویج آن بخش خاص است.

بهزاد، هنرمندی كلیدی و تأثیرگذار در تاریخ هنر نگارگری ایرانی ـ اسلامی است كه در شهر هرات (در افغانستان امروزی) فعالیت می‌كرد. مكتب هرات، یك نقطه عطف تاریخی در تكامل این هنر به شمار می‌رود. ثبت این سبك به نام افغانستان، به رسمیت شناختن میراث مكتب هرات و نقش آن در حفظ و تداوم این سنت در آن كشور است. این موضوع به هیچ‌وجه به معنای انكار خاستگاه‌های اولیه نگارگری در ایران یا نادیده گرفتن نقش مكاتب مهم دیگر (مانند تبریز، اصفهان یا شیراز) نیست.

بنابراین، ثبت «سبك نگارگری بهزاد» از سوی افغانستان، یك فرصت برای تقویت گفت‌وگوی فرهنگی و همكاری‌های مشترك است. این اقدام نه‌تنها ضربه‌ای به اعتبار پرونده ایران نیست، بلكه اعتبار و غنای كلی «هنر نگارگری» در منطقه را در سطح جهانی افزایش می‌دهد. به‌جای اعتراض، باید از این فرصت برای همكاری‌های آینده در زمینه میراث مشترك فرهنگی استفاده كرد.

همان‌طور كه در یادداشت قبلی نوشتم، اساساً موضوع رقابت یا سرقت اثر توسط كشوری به نام خود مطرح نیست؛ همان‌گونه كه الحاق كشور‌های دیگر به پرونده‌های ثبت‌شده امكان‌پذیر است، برای ایران نیز الحاق به پرونده «مینیاتور سبك بهزاد» كه توسط افغانستان ثبت شده، وجود دارد. این امر از سوی یونسكو قابل قبول و شناخته‌شده است، چراكه در متن پرونده ثبت جهانی نگارگری یا هنر مینیاتور كه در سال 2020 توسط ایران و سه كشور دیگر ثبت شد، از مكتب بهزاد نام برده شده است.

توجه افكار عمومی و رسانه‌ها را به این نكته مهم جلب می‌كنم كه كنوانسیون 2003 یونسكو از «مالكیت» یا «انحصار» سخن نمی‌گوید، بلكه از «مسئولیت مشترك» سخن می‌گوید.